Wychowanie do odpowiedzialności  

 

Pojęcie odpowiedzialności pojawia się często w rozważaniach na temat wychowania i jest to niewątpliwie cecha, która charakteryzuje dojrzałego człowieka. Świadomość odpowiedzialności i jej zakres zmienia się w zależności od etapu rozwoju fizycznego, emocjonalnego i duchowego człowieka. Można zatem mówić o odpowiedzialności dziecka, ucznia, dziewczyny, młodzieńca jak i dorosłego człowieka. Odpowiedzialność możemy łączyć również z pełnionymi funkcjami w życiu rodzinnym (możemy mówić o odpowiedzialności żony, męża, matki, ojca) czy społeczno-zawodowym (odpowiedzialność urzędnika, nauczyciela, kierowcy, dziennikarza, posła, kapłana itp.). Pojęcie odpowiedzialności jest związane z każdą dziedziną naszego życia, a jej brak nie tylko je utrudnia, ale wręcz stanowi zagrożenie dla zdrowia i życia.

 

Spróbujmy na wstępie udzielić odpowiedzi na pytanie: jak rozwija się rozumienie odpowiedzialności wraz z rozwojem psycho-emocjonalnym człowieka. Upraszczając sprawę można powiedzieć, że z odpowiedzialnością wiążą się cztery podstawowe elementy określające zarazem poziomy jej rozumienia. Są to:

• świadomość działania,
• celowość działania,
• przewidywanie skutków,
• gotowość ponoszenia konsekwencji swego działania.

 

U dziecka pojawia się zrozumienie (świadomość) tego co robi dosyć wcześnie. Nie występuje, jednakże jednoznaczne uświadomienie celu podejmowanych działań. Często mają one charakter kopiowania zachowań dorosłych. Zauważając aprobatę dorosłych dziecko powtarza czynności chcąc uzyskać pochwałę lub po to, by spowodować określoną reakcję najbliższych. Można już wtedy mówić o rozumieniu celowości podejmowanych działań. Spełnienie zatem tych dwóch pierwszych warunków nie wymaga jakiegoś szczególnego przygotowania i rodzi się na gruncie obserwacji otaczającego świata i zachowań osób najbliższych.

 

Rzeczywiste problemy zaczynają się już przy trzecim warunku: przewidywaniu skutków swojego działania. W tym przypadku niezbędna jest wiedza i zdolność logicznego myślenia. Jak wiadomo wiedzę zdobywa się nie tylko przez własne doświadczenie, ale również na drodze przekazu od innych osób. Należy szczególnie zaznaczyć, że umiejętność przewidywania skutków nie może wynikać tylko z własnych doświadczeń, gdyż w większości przypadków takie doświadczenia mogłoby się kończyć tragicznie. Zadanie uświadomienia wychowankom skutków podejmowanych działań spoczywa na dorosłych, szczególnie tych, którzy „z urzędu” pełnią funkcje wychowawców: rodziców i nauczycieli. Duże znaczenie mają również przekazy ze strony starszego rodzeństwa i innych członków rodziny jak również osób stanowiących wzorce zachowań dla młodych ludzi. Jak pokazują badania silne oddziaływanie mają w tej mierze media, szczególnie telewizja oraz Internet. Jak już wcześniej podkreślaliśmy propagują one często postawy nie mające nic wspólnego z odpowiedzialnością. Nierzadko też takie postawy są propagowane przez znane osoby ze świata rozrywki, wykreowane na idoli młodzieżowych.

 

Jeszcze większe zamieszanie występuje przy czwartym warunku: ponoszenie konsekwencji swojego działania. W wielu sytuacjach młody człowiek szuka sposobu na „łatwe, tanie i przyjemne” rozwiązanie zadań, które przed nim stoją. Najbardziej prostym przykładem może być sytuacja w szkole. Uczeń uczęszcza do szkoły w celu uzyskania wiedzy (wie co robi i zna cel swojego działania!) – zatem oba pierwsze warunki są spełnione. Należy również przyjąć, że zna konsekwencje swojego działania, tzn. wie, że jeśli pójdzie na lekcje nieprzygotowany, to może otrzymać ocenę niedostateczną. Jeśli rzeczywiście taki „czarny” scenariusz się sprawdzi wówczas szuka winnych takiej sytuacji. Jest rzeczą oczywistą, że wina leży po jego stronie – nie nauczył się więc ponosi konsekwencje tego faktu. Czy jednak zawsze jest gotów przyjąć takie rozumowanie?

 

Niestety bardzo często winą za ten stan rzeczy obarcza nauczycielkę (nauczyciela): „gdyby mnie nie spytała jedynki bym nie dostał!!” Zatem wszystko było klarowne: uczeń wiedział co robi, znał cel działania, przewidywał konsekwencje…, ale ponosić ich nie chce. I to jest scenariusz, który - niestety - powtarza się w życiu ludzi nieodpowiedzialnych i nie dotyczy tylko takich spraw, które łatwo jest naprawić (jak w przykładzie ze szkoły – wystarczy się nauczyć i poprawić złą ocenę). W dorosłym życiu odpowiedzialność jest konieczna, ponieważ działanie człowieka bardzo często dotyczy sytuacji, których nie da się cofnąć, czy w prosty sposób zmienić. Konsekwencje naszego działania dotyczą przecież nie tylko nas samych, ale również naszych najbliższych, tych których kochamy i pragniemy ich szczęścia.

 

Różne mogą być sposoby kształtowania postawy odpowiedzialności u wychowanków. Niewątpliwie jednym z elementów tego procesu jest wykształcenie tzw. cywilnej odwagi, czyli zdolności do przyjęcia odpowiedzialności (przyznania się do popełnionego czynu). Jest to jednak tylko częściowe spełnienie czwartego warunku. Niezbędna jest jeszcze rzeczywista możliwość naprawienia, a jeśli to niemożliwe to przynajmniej złagodzenia skutków nieodpowiedzialnego działania. Nie wystarczy wygłosić deklarację, że przyjmuję skutki swego działania na siebie, ale muszę mieć realne możliwości wykonania tego zobowiązania, gdyż przeciwnym razie taka deklaracja będzie gołosłowna.

Postawa odpowiedzialna jest niezbędna w życiu małżeńskim i rodzinnym. Do ról żony, męża oraz matki i ojca niezbędne jest przygotowanie, którego głównym elementem jest właśnie odpowiedzialność. Stąd też w tytule książki Kard. Karola Wojtyły zawarte są dwa słowa MIŁOŚĆ i ODPOWIEDZIALNOŚĆ połączone spójnikiem „i”, który podkreśla ich związek logiczny. Nie można wyobrazić sobie dojrzałej postawy Miłości bez Odpowiedzialności. Te pojęcia są ze sobą związane integralnie!

 

Zadanie jakie stoi przed rodzicami i wychowawcami to przygotowanie młodego człowieka do przyszłych życiowych ról rodzinnych, społecznych i zawodowych w duchu odpowiedzialności za siebie i drugiego człowieka.